11 Mart 2024, Albis Therapy

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu (DEHB); aşırı hareketlilik, dikkat eksikliği ve dürtüsellik olmak üzere üç alandan belirtilerin 7 yaş öncesinde başladığı nörogelişimsel bir bozukluktur. DEHB, İngilizce hali ile ADHD (Attention Deficit Hyperactivity Disorder) olarak da isimlendirilerek bahsedilir. Belirtileri yaşa ve gelişim dönemine göre farklılık gösterebilir. Okul öncesi ve okul çağında belirgin şekilde kendini gösterirken çocuklarda ve ergenlerde çok sık rastladığımız bir bozukluktur. Özellikle çocukluk çağının iyi tanımlanmış psikiyatrik rahatsızlıklarının başında gelir. Çocuklukta başlayıp yetişkinliğe kadar uzanan dikkat eksikliği ve hiperaktivite; yaşam boyu süren, dikkati gereken yere ve sürede gösterememe, yerinde duramama, dürtülerini kontrol edememe, ilişkilerde ve topluma uyumda sorunlar yaşama, günlük hayat işlevselliğini etkileyen hiperaktivitenin görüldüğü, beynin büyüme ve gelişme şekliyle ilişkili bir bozukluktur.

DEHB ve Beyin

Beyin, dikkat konusunda pek çok farklı bölgesini aynı anda çalıştırarak işlemleme yapar. Örneğin; beynimizdeki prefrontal korteks adındaki yapı, bizim planlar yapabilmemizi ve uygunsuz davranışlarımızı kontrol etmemizi sağlar. Beyincik; hareketlerimizi kontrol etme ve bilgi işlemeye yardımcı olurken bazal ganglia adındaki yapı ise farklı davranış biçimleri arasında seçim yapmamızı ve motivasyonel eylemlerimizi sağlar. Beyindeki bu bölgeler birlikte çalışarak dikkatimizi vermek istediğimiz şeyi seçmemizi sağlarlar. Bu işlevlerde meydana gelen bozukluklar bizim dikkatimizi uygun yere yönlendirememe, davranışlarımızı dürtüsel olarak gerçekleştirme ve kontrol edememe, odaklanamama gibi problemlere yol açar. 

DEHB Nedir?

“DEHB nedir?” sorusunu cevaplarken dikkat eksikliği ve hiperaktiviteyi daha iyi anlayabilmek için bunu şöyle açıklayabiliriz. Hayatımızda bazı şeyleri dikkat ederek farkında olarak seçeriz; okula giderek derse girmek gibi. Fakat derste ayağa kalmak, koşmak, gezinmek gibi topluluğa uygunsuz şeyleri “bunları yapmayacağım.” olarak düşünmeyiz ve ayağa kalkmayarak zaten yapmayız. Çünkü beynimiz bu davranışların uygunsuz olduğunu daha önceden öğrendiği için otomatik olarak engeller. Daha zor kararlar için zihinsel olarak çaba gösteririz. DEHB’de ise beynimizdeki davranışlarımızı işlemleme yaparken bu otomatik seçimlerde yetersiz kaldığında düşünmeye fırsat bulmadan dürtüsel olarak hareket ederiz. Bunu da hiperaktivite ve dürtüselliği daha iyi anlayabilmemiz için bir örnek olarak düşünebiliriz.

Beyindeki dikkat işlevlerini gerçekleştiren yapılar, aynı zamanda dürtüleri kontrol etmekte de çalışırlar. Bu sebeple beyindeki bu yapılar uygun şekilde çalışmadığında dikkat, hiperaktivite ve dürtüsellik konularında problemler yaşarız. Bunlar bazen hepsi birlikte görülebilir bazen de tek başına dikkat, hiperaktivite ve dürtüsel davranışta yaşanan problemlerle kendini gösterebilir.

Her bireyde başka tiplerde görülebildiği gibi DEHB kendi içinde alt tiplere ayrılır. Sadece dikkat eksikliği ile seyreden, sadece hiperaktivite ve dürtüsellikle birlikte görülen ve son olarak hem dikkat eksikliği hem hiperaktivite hem de dürtüselliğin üçünün de birlikte görüldüğü alt tipler olmak üzere üç alt tip halinde görülür. DEHB’in içerdiği dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik kavramlarını da şöyle açıklayabiliriz.

• Dikkat Eksikliği (inattention): Dikkati bir yerde veya yapılan işte tutmakta zorlanmak, dikkati olması gereken yerde sürdürememek, dikkati organize etmekte ve ihtiyaç duyulan yere yönlendirmekte güçlük çekmek
• Hiperaktivite (hyperactivity): Sürekli hareket etmek, duruma uygun olmayan düzeyde aşırı kıpırdanmak, yerinde duramamak, çok konuşmak, oturulması gereken bir durumda sürekli ayağa kalkmak
• Dürtüsellik (impulsivity): Düşünmeden hareket etmek, kendini kontrol etmekte ve frenlemekte zorluk yaşamak, isteklerini erteleyememek, sabırsızlık, başkasının sırasını beklemede güçlük çekmek, karar alırken uzun vadeli sonuçlarını düşünmeden hareket etmek, başkalarının sözünü kesmek

Hepimiz belirli dönemlerde dikkatsiz, hareketli ya da dürtüsel davranışlar gösterebiliriz. Fakat DEHB tanısına sahip kişilerde bu belirtilerin sıklığı ve yoğunluğu fazladır. İlginçtir ki araşatırmalar fazla şeker yemek, televizyon gibi ekrana fazla maruz kalmak veya karmaşık bir aile düzeninde büyümenin DEHB’e neden olmadığını göstermiştir. Bunlar konsantrasyon ve dikkatle ilgili problemlere yol açabilir ama bu durum DEHB’den farklıdır. Bu sebeple bu tanıyı almış kişilerin belirtilerin şiddeti ve sıklığıyla yaşamları olumsuz etkilenirken DEHB’e eşlik eden ikincil problemler ve başka psikolojik rahatsızlıklar sebebiyle de kişilerin yaşam kaliteleri zarar görebilir. Bunlar;

• Davranış bozuklukları
• Özgül öğrenme güçlükleri
• Depresyon ve bipolar bozukluk
• Kaygı bozuklukları
• Tik bozuklukları
• Gelişimsel gecikmeler

DEHB bu bozukluklar gibi pek çok rahatsızlıkla benzeyen belirtilere sahip olmasıyla ayırıcı tanıya ihtiyacı olduğu için mutlaka alanında uzman bir psikiyatrist ile görüşülerek gerekli testler, değerlendirmeler ve kişinin öyküsü alınarak tanı konulması oldukça önemlidir.

DEHB genellikle aileler ve öğretmenler tarafından “yaramazlık”, “dalgınlık, unutkanlık”, “şımarıklık”, “sakarlık”, “tembellik” olarak tanımlanabiliyor. Ebeveynler çocuğun istediğinde dürtülerini kontrol edebileceğini düşünür ve buna göre çocuklarını disipline etmek için çeşitli davranışlar gösterebiliyorlar. Fakat DEHB çocuğun bilerek yaptığı davranış bozuklukları değil klinik bir tanıdır. Bu sebeple ailelerin ve öğretmenlerin yanlış yargılarla edindikleri tutum DEHB’li çocukların yaşam kalitelerini, özgüvenlerini olumsuz etkileyebilmektedir. Bu makalede belirteceğimiz belirtilere dikkat ederek aileler mutlaka bir profesyonelle görüşmeli, destek almalı ve bu konuda bilgilenmelidir. 

DEHB Görülme Sıklığı: Yapılan araştırmalarda DEHB dünyada yaygınlık oranı çocuklarda %5-12 iken yetişkinlerde %4,4 olarak bulunmuştur. Erkeklerde dikkat eksikliği ve hiperaktivitenin görülme sıklığı kızlardan fazladır. Türkiye’de yapılan çalışmalarda ise DEHB görülme sıklığı %13,8 olarak belirtilmiştir. Toplum genelinde okul çağı çocuklarda %3-5 oranında görüldüğü belirtilmektedir.

DEHB Belirtileri

Ruhsal Bozuklukların Tanısal ve İstatiksel El Kitabı’na DSM-5’e göre dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu tanısı için dikkat alanında 9, hiperaktivite ve dürtüsellik alanında 9 olmak üzere toplam 18 belirti belirlenmiştir. Bu belirtiler çocuk ve yetişkinde görülme seyri, şiddeti ve şekli farklı olabilmektedir. 

Dikkat Eksikliği

• Çoğu zaman ayrıntılara dikkat edemez ya da okul ödevlerinde, işte veya diğer etkinliklerde dikkatsizce hatalar yapar.
• Çoğu zaman aldığı görevlerde ya da yaptığı etkinliklerde dikkati dağılır.
• Doğrudan kendisine konuşulduğunda çoğu zaman dinlemiyormuş gibi görünür
• Çoğu zaman yönergelere uyamaz ve okul ödevlerini, günlük işlerini veya işyerindeki görevlerini tamamlayamaz. (Kendisinden isteneni anlamamaya bağlı değildir.)
• Çoğu zaman aldığı görevleri ve etkinlikleri düzenlemekte ve planlamakta zorluk çeker.
• Çoğu zaman sürekli zihinsel çaba gerektiren işlerden kaçınır, bu tür işleri sevmez ya da bu tür işlere girmek istemez.
• Çoğu zaman, işi ya da etkinlikleri için gerekli nesneleri kaybeder.
• Çoğu zaman dış uyaranlarla dikkati kolaylıkla dağılır.
• Günlük etkinliklerde çoğu zaman unutkandır.

Hiperaktivite/Dürtüsellik

• Çoğu zaman elleri, ayakları kıpırdanır ya da ayaklarını vurur ya da oturduğu yerde kıvranır.
• Çoğu zaman oturması beklendiği durumlarda oturduğu yerden kalkar ve dolaşır.
• Çoğu zaman uygunsuz ortamlarda koşturup durur ya da bir yerlere tırmanır. (Ergenlerde ve yetişkinlerde sadece kendini huzursuz hissetmekle sınırlı olabilir.)
• Çoğu zaman boş zaman etkinliklerine sessiz bir biçimde katılamaz ya da sessiz bir biçimde oynayamaz.
• Çoğu zaman her an hareket halindedir veya motor takılmış gibi davranır.
• Çoğu zaman çok konuşur.
• Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan yanıtını yapıştırır.
• Çoğu zaman sırasını bekleme güçlüğü vardır.
• Çoğu zaman başkalarının sözünü keser ya da araya girer.

DEHB tanısı için yukarıdaki belirtilerin tamamının görülmesi gerekmez. Dikkat veya hiperaktivite/dürtüsellik bölümünde 9 belirtiden 6’sının görülmesi tanı için yeterlidir. Her iki bölümden de 6 tane belirtinin gözlemlenmesi birleşik tip DEHB olarak isimlendirilir. İlaveten, klinik görünüm ve belirtilerin özellikleri açısından hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu ve dikkat eksikliğinin ön planda olduğu iki ayrı tipte tanımlanır. Tanının sağlanabilmesi için belirtiler 12 yaş öncesinde başlaması, en az 6 aydır görülmesi ve birden fazla ortamda gözlemlenmesi gereklidir. Sadece okulda ve evde belirtilerin görülmesi tanı için yeterli değildir. 

• Birleşik tip DEHB: Dikkat eksikliği, hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerinden üçü de vardır. En sık rastlanan DEHB tipidir.
• Hiperaktivite ve dürtüselliğin ön planda olduğu tip DEHB: Hiperaktivite ve dürtüsellik belirtilerin daha sık ve yoğun görüldüğü tiptir. Akademik sorunlardan daha çok uyum ve davranış sorunları gözlemlenir. En nadir görülen DEHB tipidir.
• Dikkat eksikliğinin ön planda olduğu tip DEHB: Daha çok akademik başarıda düşüklük gözlenir. Uyum sorunları ve hareketlilik neredeyse yok gibidir. Aileler ve öğretmenler tarafından geç fark edilebilirler.

DEHB belirtileri yaşa ve gelişim dönemine göre farklılıklar gösterir. Farklı dönemler için görülen en sık belirtilere şöyle örnekler verebiliriz.

Okul öncesi 

• Aşırı hareketlilik
• Motor becerilerinde düşüklük
• Genellikle yürümek yerine koşmak, zıplamak, tırmanmak, atlamayı severler.
• Pencereden sarkma, yüksek yerlerden atlama gibi riskli davranışlara girebilirler.
• Akranlarıyla oyun oynamak ve uyum konusunda sorunlar yaşarlar.
• Kalem kullanma, resim çizme, kağıt kesme gibi becerilerde zorlanabilirler.

Okul çağı

• DEHB’in üç belirtisi de belirgin olarak görünür. Dikkat sorunları, hiperaktivite ve dürtüsel davranışlar gözlenir.
• Sırada oturamama, sınıf içinde dolaşma, teneffüslerde koşturma 
• Dersi takip edememe, ödev yapmama ve akademik başarıda düşüklük gözlenir.
• Evde ve okulda uyum sorunları
• Dürtüselliğe bağlı davranış bozukluklarıyla arkadaş, aile ve öğretmen ile ilişkilerde problemler yaşanır.

Ergenlik

• Çocukluk dönemindeki DEHB belirtileri şekil değiştirebilir. Farklı alanlarda ve farklı düzeylerde kendini gösterebilir.
• Derslere ilgisizlik ve akademik başarının düşmesi
• Sorumlulukları yerine getirmeme ve bu konuda ilgisizlik
• Otorite figürleri ile çatışmalar (aile, okul vb.)
• Okul kurallarına uymamak
• Öfke kontrolünü sağlayamama
• Riskli davranışlara ilgi duyma (sigara, alkol, madde kullanımı vb.)
• İnternet ve oyun bağımlılığı
• Uyku sorunları
• Kontrolsüz cinsel davranışlar
• Arkadaş ilişkilerinde problemler

Yetişkin

• Okul ve iş hayatındaki başarılarının kapasitelerine göre düşük olması
• Eğitim hayatını tamamlamakta zorlanma
• Arkadaş ve partner ilişkilerinde problemler
• Özgüven düşüklüğü
• Sosyal becerilerde düşüklük
• Düzensizlik ve öncelik oluşturamama
• Dürtüsellik problemleri (ani iş, şehir değişiklikleri vb.)
• Zaman yönetiminde zorluklar
• Öfke problemleri
• Geç kalma, unutkanlık ve erteleme davranışları
• Aşırı aktivite ve huzursuzluk
• Duygu durumunda dalgalanmalar

Dikkat Eksikliği ve Hiperakitivite Risk Faktörleri

• Hamilelik döneminde sigara, alkol veya ilaç kullanılması
• Düşük doğum ağırlığı
• Prematüre doğum
• Beyin yaralanmaları
• Anne karnında toksik maddelere maruz kalma
• Psikososyal nedenler; duygusal yoksunluk, zor yaşam olayları, ailede ruhsal bozukluğa sahip bireylerin olması

Dikkat Eksikliği ve Hiperaktivite Bozukluğu Tedavisi

DEHB pek çok bozuklukla ve problemle karıştırılabildiği için ayırıcı tanıya ihtiyaç duyar. Bu sebeple yukarıdaki belirtiler gözlendiğinde mutlaka çocuk ve ergen psikiyatristi ya da yetişkin psikiyatristine başvurmak gereklidir. Tedavi planının ve tanının belirlenebilmesi için gerekli testler, değerlendirmeler ve ailenin gözlemleri gibi bilgi kaynaklarıyla doktor tanıyı koyabilir. Her kişinin birbirinden farklı belirtiler göstermeleri mümkün olduğu gibi sahip oldukları DEHB tipleri de farklı olabilir. Bu farklılıklar gözetilerek tedavi yaklaşımları belirlenir. DEHB tedavisi çocuk ve ailenin dikkat eksikliği ve hiperaktivite hakkında doğru ve ayrıntılı bilgilendirilmesiyle başlar.

DEHB tanısı ve tedavisinde doktor, aile ve öğretmenin iş birliği oldukça önemli ve gereklidir. Tedavide psikiyatristin gerekli gördüğü şekilde ilaç tedavisi, psikoterapi ve aile ve okul eğitimi bütüncül olarak yer alır. İlaçlar DEHB belirtilerinin azaltılması, davranış kontrolüne yardımcı olması, dürtüselliği azaltması, dikkat süresi ve kalitesinin arttırılması için kullanılırken ilaç kullanımı psikiyatrist tarafından karar verilerek tedavide yer alır. Tedavilerin erken dönemde başlaması sonuç elde etme noktasında önemli olduğu bulunmuştur. Psikoterapiler davranış değişimleri, sosyal becerilerin geliştirilmesi, akademik becerilerin arttırılması gibi gelişimleri amaçlar. DEHB’in ileride yol açabileceği problemleri azaltmaya yardımcı olur ve kişinin davranışlarının sonuçlarını öngörebilmesini sağlarken dürtüselliğin azalmasını sağlar.

Bunların yanında arkadaş ve aile ilişkilerinde destek sağlar. Aile ve okul eğitimlerinde ise DEHB tanısına sahip bireylerle yaşamanın meydana getirebileceği zorluklarla nasıl baş edileceği noktasında beceriler ve destek hedeflenir. DEHB ile baş etmek aileler ve öğretmenler için tükenmişlik, suçluluk, öfkeye yol açabilir. Hem bu duygularla baş etmek hem de DEHB sahip bir çocuğun ya da yetişkinin ihtiyaçlarını anlayabilmek tedavinin oldukça önemli bir parçasıdır.