31 Ocak 2024, Albis Therapy

Kişilik bozuklukları hakkında olan içeriğimize başlamadan önce “kişilik”i tanımlayarak giriş yapmamız daha uygun olacaktır. Kişilik, kişinin kendine özgü karakteristikleri içeren, başkaları arasında ayırt edici özellikleri barındıran ve dünyayı anlamlandırma, yorumlama ve algılamada bireye özgü duygu, düşünce ve davranış örüntülerinin bütünü olarak tanımlanabilir. Bireyin yaşamla baş etme biçimleri, kendine ve dünyaya bakışının yanında verdiği tepkiler de kişilikle bağlantılı özelliklerdendir. Yine aile, çevre ve kültürün kişilik üzerinde etkisi olduğu gibi bireyin doğuştan getirdiği mizaç özellikleri de kişiliği oluşturan elementlerdir. 

Kişilik Bozukluğu nedir?

Peki “Kişilik bozukluğu nedir?” diye sorulduğunda şöyle cevaplayabiliriz; kişilik bozuklukları, bireyin sahip olduğu duygulanımın, düşüncelerin ve davranışların yaşamında uyum konusunda problemler çıkartan yönde bozukluklara sahip olunmasıdır. Uzun süreli, esneklik göstermeyen çarpık düşünceler ve tutumlar, çevreye ve kendine zarar verici davranış örüntüleri olduğu gibi hayata uyum konusunda zorluk yaşatan duygu durum bozuklukları kişinin yaşamında, ilişkilerinde ve işlevselliğinde problemler meydana getirir. Kişilik bozuklukları süreklilik gösteren uyum bozukluklarıdır. Kişilik bozukluğu yaşayan bireyler, çevresine ve hayatın akışına uyum sağlamayan çarpık gerçeklikler, normal dışı davranışlar ve değişken duygu durumlarının farkında olmayabilirler. Aynı zamanda çevrelerine olumsuz etkilerini anlamayabilir ve bu konuda destek almak gibi fikirleri olmayabilir. Bu sebeple mutlaka bir profesyonel ile görüşmek, bilgilenmek ve doğru tanı almak oldukça önemlidir. 

Kişilik bozuklukları yapılan araştırmalara göre genellikle ergenlik ve erken yetişkinlik döneminde ortaya çıkmaya başlar. Kişilik bozukluğu tanısı konulabilmesi, hem belirli bir sınıflandırma ve tanı yöntemlerinin belirsiz olmasından hem de çocukluktan itibaren süregelen bir süreç olmasından dolayı oldukça zordur. Buna ek olarak, kişilik bozukluğu yaşayan kişiler ilişkilerinde yaşadıkları problemlerde kendilerinin farkında olmayabilir ve yardım talep edebilmekte zorluk çekebilirler. 

Kişilik Bozukluğu Belirtileri 

DSM-5 Ruhsal Rahatsızlıklar Tanısal ve İstatiksel El Kitabına göre kişilik bozuklukları; içinde bulunulan kültürün beklentilerinden belirgin biçimde sapan, süreklilik gösteren duygu ve davranış örüntüleri olarak tanımlanmıştır. Bu örüntüler; düşünce, duygu, kişilerarası ilişkilerde işlevsellik, dürtü kontrolü alanlarından en az iki tanesinde kendini göstermektedir. Kalıcı ve uzun süreli olması, başlangıcın ergenlik ve erken yetişkinlik dönemlerine uzanması, belirtilerin başka ruhsal bozukluk veya sağlık problemiyle ilgili olmaması tanı kriterleri arasındadır. 

Kişilik bozuklukları kendini birçok alanda gösterir. Kişi, benliğine yerleştirmiş olduğu çarpık, düşünce ve davranışlarıyla hayatını sürdürürken esneklik göstermez ve inatçı bir tutum sergileyerek aile, iş ve okul hayatında ve kişilerarası ilişkilerinde bozukluklar yaşar. Kişilik bozukluğu türlerinde ortak olarak bulunan belirtilerde şunlar görülür:

• Kişi kendisi, çevresindekileri ve olayları algılama ve yorumlamada düşünce farklılıkları yaşar.
• Duygusal tepkilerin yoğunluğu, sıklığı, değişkenliği ve duruma uygunluğu farklılık gösterir.
• Kişilerarası ilişkilerde uyum bozucu davranışlar gözlemlenir.
• Kişi dürtülerini kontrol edebilmekte zorluk yaşarken günlük hayattaki işlevselliği düşer.

*Kişilik bozukluğu belirtileri kişilik bozukluğunun türlerine göre spesifik farklılıklar gösterir.

Kişilik Bozukluğu Neden Olur?

Kişilik bozukluklarının sebepleri tam olarak bilinmese de bu bozukluğa etki edebilen bazı faktörlerin olduğu ve bunların kombinasyonunun etki ettiği düşünülmektedir. 

• Genetik: Araştırmalar, aile bireylerinde kişilik bozukluğu olması bireylerin de bu bozukluğu yaşayabilme riskini arttırdığını göstermiştir. Çalışmalar bazı kişilik bozukluklarının spesifik genlerle ilişkili olduğunu bulmuştur.
• Çevresel faktörler: Çocukluk döneminde yaşanan olumsuz ve travmatik deneyimler istismar, zedeleyici ebeveynlik tutumları yetişkinlik döneminde kişilik bozukluğunun geliştirilme ihtimalini arttırmaktadır.

Gelişimsel faktörler: Gelişim dönemi aşamalarında kişinin ihtiyacının karşılanmaması (ilgi, destek, şefkat vb.) ve kritik dönemlerde öğrenmesi gereken gelişim basamağına uygun beceriler sekteye uğradığında kişilik bozukluğu geliştirme riski fazla olacaktır.

Kişilik Bozuklukları Türleri

“Kişilik bozuklukları nelerdir?” sorusunu ise bu bölümde açıklamak uygun olacaktır. Ruhsal Rahatsızlıklar Tanısal ve İstatiksel El Kitabına (DSM-5) göre 3 ana kategoride farklı belirtilere sahip 10 kişilik bozukluğu tanımlanmıştır. 

A Kümesi Kişilik Bozuklukları

Düşünce ve davranışlarda şüpheci ve olağandışı eğilimlere rastlanır. 

Paranoid Kişilik Bozukluğu: Başkalarına karşı şüphe ve güvensizlik duyguları yaşanır. Başkaları tarafından zarar göreceklerine, tehdit altında olduklarına ve bununla birlikte düşmanlık ve kaygı hisleri ortaya çıkar.

Şizoid Kişilik Bozukluğu: İlişkilerde yakınlık kurmaktan kaçınma, sosyal ilişkilere ilgisizlik ve duygusal ifadeleri kullanma ya da yorumlamada güçlük yaşanır. Genellikle insanlardan uzak ve yalnız olmayı tercih ederler.

Şizotipal Kişilik Bozukluğu: Çarpık gerçeklik, normal dışı düşünceler, inançlar ve davranışlara sahiptir. Sosyal anksiyeteyle birlikte yakın ilişkiler kurmaktan uzak durulur. Düşük sosyal beceriler ve olayları yanlış yorumlamaya eğilim vardır.

B Kümesi Kişilik Bozuklukları

Dramatik, duygu düzenleme bozuklukları ve beklenmedik davranışlar şeklinde kendini gösterir.

Antisosyal Kişilik Bozukluğu: Toplum kurallarına uygun olmayan davranışların belirgin olarak görüldüğü bozukluktur. Başkalarına verdikleri zararlar konusunda ilgisizdirler ve pişman değildirler. Hırsızlık, yalan söylemek, yasaları çiğnemek gibi uyumsuz davranışlar gösterebilirler. 

Borderline (Sınırda) Kişilik Bozukluğu: Duygu durumunda yoğun dalgalanmalar, sosyal ilişkiler kurmakta güçlük, benlik algısında tutarsızlık ve dürtüsel davranışların görüldüğü bir bozukluktur. Aşırı yemek yeme, kumar oynamak, güvensiz cinsel ilişkiler kurmak gibi riskli davranışlar sergileyebilirler.

Historiyonik Kişilik Bozukluğu: Başkaları tarafından dikkat çekme ve onaylanma arzusu, aşırı duygusal tepkiler ve davranışlar göstermek, eleştiriye karşı aşırı hassaslık belirtileri gösterirler.

Narsistik Kişilik Bozukluğu: Başkalarından daha önemli olduğu inancı, başarı ve yeteneklerini vurgulama ihtiyacı, kıskançlık, üstünlük ile ilişkili belirtiler gösterirler. Düşük benlik algısı ve özgüven yetersizliği ile kendilerini ön planda tutma davranışları vardır.

C Kümesi Kişilik Bozuklukları

Korku ve kaygıyla ilişkilenmiş düşünce ve davranışların olduğu kümedir.

Çekingen Kişilik Bozukluğu: Aşırı utangaçlık ve çekingenlik, kişilerarası ilişkilerde iletişim kurmakta güçlük, reddedilmek ve eleştirilmekten korkmak ve sosyal aktivitelerden kaçınmak belirtileri vardır.

Bağımlı Kişilik Bozukluğu: Kişiler duygusal, bilişsel ve fiziksel ihtiyaçları için başka insanlara bağımlıdırlar. Kendi başlarında karar vermekte zorluk çekerler ve bağımlı oldukları kişilerin düşüncelerinden fazlaca etkilenir ve onlara fazla taviz verebilirler.

Obsesif Kompulsif Kişilik Bozukluğu: Aşırı kontrol, düzen ve mükemmeliyetçi olma özellikleri içerir. Kurallara katı bir şekilde bağlıdırlar ve sosyal ilişkilerinde bu inatçı tutumlardan olumsuz etkiler yaşayabilirler.

Kişilik Bozukluklarının Tedavisi

Kişilik Bozuklukları tedavi edilebilir ruhsal bozukluklardır ancak tedavi süreci uzun ve hayat boyunca devam edebilir. Tedavi yöntemleri genellikle psikoterapiler ve ilaç tedavileriyle birlikte sosyal desteğin yer almasıdır. Tedavi planı, kişilik bozukluğunun türüne, şiddetine, belirtilerin durumuna göre psikiyatrist eşliğinde belirlenir. Tedavilerde hedef; belirtilerin kontrol altına alınmasıyla birlikte kişinin işlevselliğinin yeniden kazandırılmasıdır. Psikiyatrsit veya psikolog ile yürütülen psikoterapiler de kişiye belirtilerle baş etme becerileri kazandırırken uyum bozucu davranış örüntülerinin yerine uyumlu davranışlar inşa edebilmesine yardımcı olur. Kişinin hayat kalitesini arttırarak günlük işlevselliğini ve kişilerarası ilişkilerinde olumlu değişimler yaşanır. Bilişsel Davranışçı Terapi, EMDR Terapi, Psikodinamik Terapi gibi pek çok terapi yaklaşımı tedavi sürecinde kullanılabilir.